Schilderwerken met biobased, natuurverf of ecologische verf?

Wegwijs in een kluwen van benamingen en labels

Gezondheid is dezer dagen een hot topic. Zouden we ook in onze woonomgeving bewuster kunnen kiezen inzake het gebruik van verven en vernissen, en daarmee ook nog bijdragen aan een betere natuur buiten? Ja, en wel door meer gebruik te maken van biobased verven, ecologische verven en natuurverven. In dit artikel trachten we van deze drie begrippen de definitie te achterhalen en verder de broodnodige achtergrondinformatie te geven. Daarnaast bespreken we ook de diverse labels die samengaan met deze types verven.

Peter De Puysseleyr

SITUERING

In dit artikel worden een aantal types verf beschreven, waarvan de definities echter niet zuiver af te bakenen zijn en die in sommige gevallen overlappend zijn. Hieronder volgt een tentatieve inleidende opdeling. Verderop trachten we een meer gedetail- leerde onderverdeling werken.

Klassieke verf
Klassieke verven zijn op basis van petrochemische bestanddelen en kunnen solventgedragen of watergedragen zijn. Ze kunnen VOC’s, biocides, acrylaten, verdikkers … bevatten. Klassieke verven hoeven echter niet steeds slecht voor het milieu te zijn. Studies van sommige verf fabrikanten wijzen aan dat dit niet altijd het geval is.

Natuurverf
Dit is een verf op basis van hernieuwbare grondstoffen (nagroeibaar en oogstbaar). Ze is daardoor onuitputtelijk en bevat plantaardige en minerale grondstoffen.

Milieuvriendelijke verf
Bij een milieuvriendelijke verf wordt er rekening gehouden met de milieu-impact van de verf. Dit type verf kan petrochemische bestanddelen bevatten.

Duurzame verf
Een duurzame verf houdt rekening met de impact op de volledige cyclus: van productie t.e.m. afval. De gehanteerde definities van milieuvriendelijke en duurzame verf liggen dicht bij elkaar.

BIOBASED VERVEN

Definitie
De algemene term ‘biobased’ refereert aan producten die volledig of deels afgeleid zijn van biomassa, zoals planten, bomen of dieren. Algemeen gesproken kan de biomassa hierbij fysische, chemische of biologische behandelingen ondergaan hebben. Het is belangrijk om de betekenis van de term ‘biogebaseerd product’ te begrijpen en ook hoe die gebruikt wordt. Een Europese norm die de algemene termen definieert binnen het gebied van de biogebaseerde producten, EN 16575, werd in augustus 2014 door de Europese Gemeenschap gepubliceerd.

Voordelen
Enkele van de redenen voor de toegenomen belangstelling voor de biogebaseerde producten liggen in hun voordelen in relatie tot de uitputting van de natuurlijke grondstoffen en de klimaat verandering. Biogebaseerde producten kunnen voorzien in aanvullende productfunctionaliteiten, een productie die minder beslag legt op natuurlijke bronnen, en een efficiënt gebruik van alle natuurlijke grondstoffen.

Belangrijk is wel dat de natuurlijke grondstoffen niet in competitie staan met de voedselproductie, anders is men weinig ethisch en verantwoord bezig. Een biobased verf op basis van aardappelzetmeel, gewonnen uit het spoelwater van de aardappel verwerkende industrie, is echter geen concurrentie voor de voedselketen, maar gaat er hand in hand mee. Men moet er evenwel ook over waken dat er niet meer bos wordt gekapt om meer grondstoffen te telen. Biobased grondstoffen zijn dus niet per definitie beter voor het milieu.

Een ander aspect is de kwaliteit: door de lange ontwikkelingsperiode is men tot een biobased (muur)verf gekomen die de kwaliteit van verf op basis van acrylaat evenaart, bv. op het vlak van schrobklasse, reinigbaarheid of inkleurbaarheid.

Aardolie
De belangrijkste basisgrondstof van de moderne chemie en haar alomtegenwoordige producten, waaronder verven en vernissen, is aardolie. In de toekomst zal de chemiesector echter, net zoals de energieleveranciers, gebruik moeten maken van een meer divers gamma van grondstoffen. 

De basisgrondstof van de toekomstige chemie zijn de planten. Binnen de sector van de verven vormen deze natuurlijke grondstoffen de basis van verven en vernissen van een hoge kwaliteit. Dit alles dient echter enigszins genuanceerd te worden.

Als we stoppen met het verbranden van aardolie, is er schier oneindig veel aardolie over om binnen de chemische sector te gebruiken. Binnen een dergelijk toekomstig scenario is niet de aardolieschaarste, maar een verlaging van de impact op de gezondheid en het milieu de drijvende factor.

Natuurlijke oliën
Bij de productie van biobased verven wordt de synthetische chemie op basis van aardolieproducten vervangen door een chemie op basis van natuurlijke oliehoudende gewassen.
Nu kan men, door gebruik te maken van reguliere chemische processen, niet enkel aardolie, maar ook plantaardige olie omvormen tot allerhande harsen en polymeren. Deze oliehoudende gewassen, zoals lijnzaad, distels of koolzaad, worden eerst geperst tot respectievelijk lijnzaadolie, distelolie of koolzaadolie.

Vervolgens worden die oliën gefractioneerd (dus opgebroken) tot hun elementaire samenstellende delen, zoals CH4-moleculen. Met deze basismoleculen worden dan de gewenste organische ketens samengesteld, die in de biobased verven toegepast worden. Deze grondstoffen (soms in erg kleine hoeveelheden gebruikt) gebruiken voor hun productie echter evenveel energie als hun tegenhangers uit de petrochemie en aanverwanten.

Bovendien hebben die harsen en polymeren eenzelfde moleculaire structuur als ‘plastics’. Een biobased product kan dus bv. een lijnolie gebruiken, maar die ondergaat daarna een omvangrijke chemische modificatie, wat resulteert in een synthetisch ‘biobased’ product.

Herwinbaar natuurlijk bindmiddel
Een ander voorbeeld van een biobased verf zijn muurverven die bestaan uit een herwinbaar natuurlijk bindmiddel op basis van de zetmeeltechnologie in plaats van fossiele brandstoffen. Zetmeel behoort tot de groep ‘hernieuwbare grondstoffen’. Het zetmeel wordt daarbij gewonnen uit aardappelafval uit de bestaande aardappelindustrie en is royaal beschikbaar. Dit zetmeel wordt gebruikt om een bindmiddel van te maken.

Door de zeer beperkte aanwezigheid van acrylaten zijn er ook nagenoeg geen chemische processen meer die bij het naharden ervan ontstaan. Bij sommige fabrikanten van biobased verven zijn alle wand en plafondverven voor binnengebruik omgezet in het natuurlijke bindmiddel, zodat er optimaal gebruikgemaakt wordt van herwinbare grondstoffen.

Verdere ontwikkelingen naar meer zijn in volle gang. Volgens sommigen is dit product volgens de definitie geen biobased verf, want het zetmeel ondergaat hier volgens hen geen chemische wijzigingen meer.

ECOLOGISCHE VERVEN

Ecologische verven gaan nog enkele stappen verder dan de biobased verven bij de selectie van de toegestane grondstoffen en de toegepaste productiemethodes. De oliën, harsen, types was en pigmenten die binnen de ecologische verven worden gebruikt, zijn zonder uitzondering afkomstig van de cyclus van basisgrondstoffen binnen de natuur. Die producten kunnen bij het einde van hun levenscyclus allemaal binnen die natuurlijke cyclus gere-integreerd worden. Dit kan onder meer door compostering bereikt worden.

Er is dus sprake van een consequent ecologische selectie van grondstoffen. De grondstoffen worden geëxtraheerd en bewerkt volgens de criteria van duurzaamheid. De oliën zijn afkomstig van de gecontroleerde biologische landbouw en worden op regelmatige basis gecontroleerd door organisaties zoals Ecocert en IMO.

(Geen) natuurverven
Velen noemen ecologische verven zoals ze in dit artikel omschreven worden, ook wel ‘natuurverven’. In dit artikel gebruiken we echter de definitie van VIBE vzw voor natuurverven (zie verder).

Grondstoffen
Kort samengevat, kan men stellen dat ecologische verven producten zijn waarvan de grondstoffen zo veel mogelijk van minerale en van herwinbare, plantaardige oorsprong zijn. Deze grondstoffen mogen geen chemische processen ondergaan (o.m. vanwege de CO2-voetafdruk) en moeten dus zo dicht mogelijk bij hun natuurlijke oorsprong blijven. De ecologische verven mogen in om het even welke fase (grondstof, natte toestand, droge toestand) gewoon op de composthoop en zijn dus gegarandeerd zonder schadelijke gevolgen.

Samenstelling

• Bindmiddelen zijn bij ecologische verven gebaseerd op natuurlijke oliën. Zo verandert zonnebloemolie door de opwarming in een natuurlijk bindmiddel. Lijnolie wordt gekookt met toevoeging van dennenhars voor het bekomen van een natuurlijk bindmiddel gebruikt in ecologische vernisproducten.
• krijt wordt toegevoegd als vulmiddel om de verflaag dikker te maken. Bij transparante ecologische verven wordt er geen krijt toegevoegd. Krijt dient ook om de verf mat te maken.
• Zouten: silicaatzouten worden toegevoegd om de verf een matter aspect te geven. Silicaat of kaliwaterglas kan ook een bindmiddel zijn.
• Antischimmelmiddelen: om de verf in het verfblik zelf te beschermen tegen de ongewenste ontwikkeling van schimmels, worden er essentiële oliën zoals bergamotolie aan de verf toegevoegd. Deze essentiële oliën doden de schimmelsporen die in het verfblik terechtkomen.
• pH-correctoren: voor ecologische verven die in vochtige ruimtes toegepast zullen worden (zoals badkamerverven), wordt er een kleine hoeveelheid ammoniak aan de verf toegevoegd. Hierdoor krijgt het verfmengsel een pH-waarde tussen 10 en 12, en kunnen er geen schimmels op de geverfde muuroppervlakken meer ontstaan. Deze kleine hoeveelheid ammoniak fungeert dus als een fungicide.

Voorbeeld van samenstelling

• minerale vulstoffen;
• water;
• titaandioxide;
• cellulose;
• koolzaad-wonderolie-tenside;
• ammonia en isothiazolinone.

Bemerk in deze voorbeeldsamenstelling de aanwezigheid van titaandioxide, waardoor dit gekozen voorbeeld in de praktijk de achterliggende filosofie niet volledig volgt.

Voordelen
Ecologische verven hebben een aantal uitgesproken voordelen. Zo zijn deze producten composteerbaar, zijn ze energievriendelijk – omdat de productie relatief gezien weinig energie vraagt – en vormen ze geen uitputting van de natuurlijke reserves van onze planeet. Verder bevatten ze geen schadelijke producten zoals cosolvents. Ze veroorzaken weinig allergieën doordat ze onder meer geen chloorproducten bevatten. Men dient hierbij echter wel de bemerking te maken dat mensen allergisch zijn voor veel natuurlijke producten, denk bv. aan noten latex en gluten. Weinig mensen zijn allergisch voor de meerderheid van de producten die gebaseerd zijn op petrochemie.

NATUURVERVEN VOLGENS VIBE VZW

De term ‘natuurverf’ is binnen de Belgische context gedefinieerd door VIBE vzw. Volgens de definitie van de Werkgroep Natuurverf binnen VIBE vzw is een natuurverf ‘een verf die bestaat uit een zo groot mogelijk aandeel van natuurlijke grondstoffen. Dit kan zijn als basisgrondstof, toeslagstof of hulpstof’. 

De productie van natuurverf gebeurt niet met petrochemische basisproducten of via syntheseprocessen uit de petrochemische productiesector. Sommige natuurverven kunnen wel een minimaal aandeel van petrochemische toevoegstoffen bevatten. Een natuurverf bestaat volgens VIBE vzw dus voor het overgrote deel uit minerale of plantaardige grondstoffen. De basis van een natuurverf bestaat niet uit derivaten van aardolie. Ook in natuurverf bestaan er oplosmiddelgedragen en watergedragen types.

Natuurlijke grondstoffen
Met natuurlijke grondstoffen worden nagroeibare of minerale grondstoffen bedoeld. 

• Nagroeibare grondstoffen: hiermee bedoelt men biotische grondstoffen die op korte termijn (200 jaar) vernieuwbaar zijn of die uit biotische grondstoffen gewonnen worden. In concreto gaat het over grondstoffen  uit de duurzaam beheerde land- en bosbouw of eventueel andere duurzaam beheerde plant aardige of dierlijke grondstoffen.
• Minerale grondstoffen: dit zijn grondstoffen uit mineralen of gesteenten die in de natuur voorkomen of die daaruit gewonnen worden. Koolstoffen en metalen worden hier niet bij gerekend. Concreet gaat het over oppervlaktedelfstoffen. Het kan ook gaan over equivalente secundaire minerale grondstoffen die onschadelijk zijn voor mens en milieu.

Minimale percentages
VIBE vzw stelt dat wandverf met het label ‘natuurverf’ voor minstens 90% uit nagroeibare of minerale grondstoffen dient te bestaan. Een oppervlaktebehandeling (beits, lak, olie, was) met het label ‘natuurverf’ dient voor minstens 90% uit nagroeibare of minerale grondstoffen te bestaan. 

Erkende leveranciers 
Alle door VIBE vzw erkende leveranciers van natuurverf en alle erkende merken en producten kunt u op de website van VIBE vzw terugvinden. Voor meer informatie over natuurverven kunt u op de website van VIBE vzw onder andere het document ‘VIBE vzw – definitie natuurverf – december 2005/aangepast oktober 2007’ downloaden.

Definitie ‘natuurverven’

• Acryl of latex: volgens sommigen geeft VIBE vzw, in vergelijking met Ecocert, een soort ‘light’ definitie van natuurverf. Volgens deze critici kan een ‘natuurverf’ in geen geval acryl of latex bevatten. Iets wat door VIBE vzw wel toegelaten is, zij het in minimale hoeveelheden.
• Natuurverven versus ecologische verven: anderen verstaan dan weer onder ‘natuurverven’ wat in dit artikel ‘ecologische verven’ genoemd wordt.

LABELS
Inzake de in dit artikel besproken types verven zijn er twee grote onafhankelijke labels in België, namelijk de EU-labels en VIBE (VIBE vertegenwoordigt natureplus in België). Daarnaast wint ook het Ecocert-label in België aan invloed. Ze zijn groot en invloedrijk, met een belangrijke impact op de aankoopbeslissingen van de consument.

Sommige actoren binnen de verfsector vinden de achterliggende theorieën die aan de grondslag van deze labels liggen, echter voor discussie vatbaar. Zo stellen ze dat de intenties van deze labels wel goed zijn, maar dat de criteria vooral focussen op gezondheid en minder op milieu. Bovendien vinden ze dat sommige criteria, bijvoorbeeld die over TiO2, heel makkelijk te halen zijn. Daarnaast zijn er ook zelfverklaarde labels door fabrikanten, maar die zijn heel talrijk en niet onafhankelijk.

Het Europese Ecolabel
Het Europese Ecolabel, ook het EU-‘bloemenlogo’ genoemd, naar de bloem binnen het logo, geeft een aantal verschillende criteria voor verschillende producten en diensten. Meer in het bijzonder zijn er richtlijnen over het gehalte aan of de emissies in de lucht van vluchtige organische stoffen en formaldehyde voor verven en vernissen, maar evenzeer voor houten en textiele bevloering en matrassen.

Een fabrikant van verven en vernissen kan dit Europese Ecolabel bekomen na het succesvol doorlopen van een omslachtige aanvraagprocedure, die onder meer strenge producttesten omvat.

Ecocert
Het label Ecocert werd gelanceerd in november 2011. Het domein van dit label is ecologische verfproducten en producten voor het bedekken van oppervlakken in de breedste betekenis van het woord. Ecocert bevat enkele belangrijke criteria:

• een minimum van 95% natuurlijke producten,
• een restrictieve lijst van toegelaten petrochemische ingrediënten;
• criteria voor de beschrijvingen van waarschuwingsteksten en pictogrammen die een gevaar signaleren;
• criteria voor het gehalte aan en de emissies van vluchtige organische stoffen;
• een beperking van titaandioxide;
• het onderzoeken van de criteria voor de performantie en effectiviteit van de producten.

Cradle-to-Cradlecertificaat
Tegenwoordig zijn er ook merken die het Cradle-to-Cradle-certificaat hebben. Dit wordt steeds belangrijker in het hele ecologische verhaal. Er zijn al een paar verffabrikanten die verven hebben met dit certificaat. Cradle-to-Cradle-producten of -toepassingen zijn zo ontworpen dat elke vezel ervan (afval) zonder kwaliteitsverlies of milieuschade hergebruikt kan worden (voedsel). De focus ligt dus niet op ‘minder afval’, maar op ‘géén afval’. Het einddoel is een samenleving zonder afval.

KB Milieuboodschappen
Het KB van Milieuboodschappen, Milieuboodschappen op Bouwproducten en Milieuproductverklaringen (EPD) stelt dat je geen milieuclaims mag maken over je product, zonder daar een onderbouwing bij te hebben. Vanaf 1 januari 2015 moet een fabrikant die een milieuboodschap wil aanbrengen op zijn product, eerst een levenscyclusanalyse laten uitvoeren en registreren in een publiek toegankelijke databank.

De wetgeving (KB Milieuboodschappen van 22/05/2014) is van toepassing op alle bouwproducten die in België in de handel worden gebracht of op de markt worden aangeboden. Sommige kleinere en/of zelfverklaarde labels binnen de verfbranche zullen zich hieraan moeten conformeren.